Ақ мешіт

   Собор мешіті немесе Ақ мешіт Қостанай қаласында 1893 жылдан бері жұмыс істейді. Бастапқыда ғимарат собор мешіті ретінде салынды, бірақ мұсылман қауымы өзі үшін Ақ мешіт, яғни Ақ мешіт атауы тазалық пен тұтастық символы  ретінде қабылданады. Ақ мешіттің соған сәйкес салынғандығы жалпыға ортақ қала мұсылмандарының еркі.

     Өздеріңіз білесіздер, Ресей империясында басқа ұлт өкілдерінің діни ғимараттарының ашылуы ерекше қарсы алынбады, мұсылмандар да солардың қатарында болды. Сондықтан, мұсылман қоғамдастығының өтініші бойынша волна губернаторы Мнайдар саудагер Абдулвали Яушевке мешіттің құрылысын ұйымдастырушы және ұйымдастырушы ретінде жүгінді. Адамдар көпес Яушев әйгілі әрі дәулетті адам бола тұра, құрылысқа рұқсат алды деп санайды.

Ресми нұсқа бойынша, мешіт құрылысында байырғы халықтың рөлі негізсіз бағаланбайды. 19 ғасырдың соңында Қостанай қаласында беделді татар қонысы (қазіргі Наримановка) болды, оның тұрғындары сауда немесе қолөнермен айналысқан, қала маңындағы ауылдардағы қазақтарға қарағанда, негізінен мал өсірушілер болған. Татар елді мекені мешіттің құрылысына «тірі» ақшамен, қазақтар мал ретінде қатыса алады. Орналасқан қазақ ауылдарының әрқайсысы кемінде 300 бас ірі қара малын жеткізуге міндеттелді. Кейіннен малды Троицкіге Яушев ет комбинатына жіберді. Абдулвали Яушев құрылысын төлеген кезде, оның мойындауы бойынша, қазақтар осыншама ірі қара малды айдап әкеткен, түскен қаражат осындай үш мешіттің құрылысына жететін еді.

Екі қабатты мешіттің жартылай шеңберлі тақтасы мұсылмандар намаз оқуға шақырылған биік балконмен аяқталды. 6 метрлік мешіт ғимараты екі деңгейге бөлінді. Киізбен қапталған төменгі қабатта кедей мұсылмандар намаз оқыды, ал жоғарғы қабатта сәнді кілемдермен безендірілген – жергілікті ақсүйектер.

Кеңес өкіметі жылдарында бүкіл елде мешіттер, православие шіркеулері және басқа діни ғимараттар жабылып, жөндеуден өткен кезең келді.

Қостанай соборы мешіті бұл тағдырдан құтыла алмады. 1931 жылы қалалық кеңестің шешімімен мешіт клуб болып қайта құрылды. Соғыс басталғаннан бастап Қостанай облысына кәсіпорындармен бірге көптеген босқындар мен адамдар эвакуацияланды. Мешіт ғимаратында эвакуациялық орталық ұйымдастырылды, эвакуацияланған ленинградтықтар оның баспанасынан пана тапты. Соғыстан кейін олар жас көрермендерге арналған кинотеатр ұйымдастырды (KTYUZ). 1946 жылдан бастап Қостанай қаласының «уәкіл мұсылман діндарларынан» Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы жолдас Керімбаевтың атына хабарламалар келе бастады. Адамдар үйді намаз оқуға қайтаруды сұрады. 40 жылдан кейін, 1986 жылы ғимарат қайтадан жөндеуден өтті – бұл жолы ғимараттың акустикалық қасиеттері облыстық филармонияның концерт залында пайдаланылды.

Бірақ 1991 жылы Қостанай қалалық атқару комитетінің шешімімен ғимарат мұсылмандардың діни бірлестігіне берілді. 1991 жылы осындай ұзақ уақыт ішінде алғаш рет Қостанай мешітінде Құрбан айтқа арналған мерекелік дұға оқылды.

Кейіннен мешіт ғимаратында жалпы қайта құру жұмыстары жүргізілді. 1993 жылы Қостанай соборы мешіті өзінің 100 жылдығын атап өтті. 2002 жылы мешіт көрнекті ғалым Марал ишан Құрманұлының құрметіне өзгертілді.

Бір кездері Марал Ишан Батыс Сібірдің бас имамы қызметін атқарды, өте сауатты және прогрессивті қоғам қайраткері болды, қазақтарды кландық қақтығыстарды тоқтатуға шақырды, отырықшы, хаттар мен қолөнер шеберлігіне көшу қажеттігін айтты.

Осыдан бірнеше жыл бұрын «Марал ишан» мешітінде кітапхана ашылды. Келесі намазда кітапханаға арналған әдебиеттер жиынтығы немесе кітап сатып алу үшін қайырымдылық жарияланды және келесі күні құрметті ақсақал Сейжан ата кітапханаға діни тақырыптағы ондаған кітаптар мен брошюраларды сыйға тартты. Кітапханаға сонымен қатар Қазақстан мұсылмандары діни басқармасынан әдебиеттер келіп түседі. Қазіргі уақытта кітапхананың кітап қоры бірнеше мың данадан тұрады. Олардың ішінде ғалым-теологтардың, теологтардың ең елеулі еңбектері бар.

Кітапханада студенттер теологиялық университеттер мен институттардың студенттері үйрететін араб тілін оқиды. Ерекше топқа ересек адамдар кіреді, дәстүрлі исламның негіздерімен танысады, олар намаз оқуды, исламның тіректерін ұстануды қалайды. Кітапханаға келушілердің тағы бір тобы – ислам туралы терең білім алуға ұмтылған зайырлы университеттердің студенттері.

Бүгінде «Марал ишан» мешіті мемлекет қорғаған тарихи ескерткіштер тізіміне енген.